Manipulatie in de oudheid der Sofisten

Etymologisch gezien is het woord manipulatie afkomstig uit het Latijn, maar de meesters van de verbale manipulatie waren Grieken: de sofisten. In de vijfde eeuw voor Christus, die als een Verlichting avant la lettrebeschouwd kan worden, brachten zij ethiek en politiek in het middelpunt van het filosofische debat.

Het ontstaan van de Sofistiek

Hoewel sophistês oorspronkelijk een neutrale term voor ‘deskundige’ was, heeft met name de felle kritiek van Plato voor de negatieve bijklank gezorgd die het woord nog steeds heeft. In zijn dialogen laat hij Socrates de pretenties van de sofisten te lijf gaan, die – aldus Plato – de moraal corrumpeerden door met retorische trucjes knollen (schijn) voor citroenen (waarheid) te verkopen. Pas in de negentiende eeuw kwam hun rehabilitatie, met name dankzij het werk van de Britse historicus Grote, die in de sofisten voorlopers van de moderne democraten en liberalen zag. Maar wat leerden deze mannen nu eigenlijk, en waar kwam deze beweging vandaan?

Het ontstaan van de sofistiek wordt meestal in verband gebracht met de ontluikende democratie – waar het politieke succes afhing van overredingskracht in de volksvergadering, zodat het belangrijkste wapen van de burger in zijn (sorry dames, alleen mannen telden mee) retorische vaardigheden gelegen was. Ook het karakter van de Griekse rechtspraak was van invloed – hier was het vooral zaak om aannemelijk te maken waarom iemand die ene misdaad juist wel of niet gepleegd zou hebben.

De invloed van natuurfilosofen

Nadat in verband met juridische processen de eerste beginselen van de retorica ontwikkeld waren op Sicilië werd al snel duidelijk dat het woord een machtig heerser is (aldus Gorgias). Ten slotte moeten we ook de invloed van de natuurfilosofen niet onderschatten, die de moed hadden om met hun naturalistische verklaringen het mythisch-religieuze wereldbeeld te “onttoveren” en daarmee de weg vrijbaanden voor rationele verklaringen van het ontstaan van samenleving, religie en moraal.

De eerste en inderdaad de beste sofist was Protagoras (490-415 v.Chr.), uit Abdera in Noord-Griekenland. Hij onderwees zijn leerlingen ‘zowel het beheer van hun eigen zaken, als het spreken en handelen in politieke aangelegenheden’, zoals hij het in Plato’s naar hem genoemde dialoog onder woorden brengt. Belangrijkste onderdeel van dit onderricht was de retorica: hij leerde dat elke zaak twee kanten heeft en dat het de kunst is om het zwakke argument te laten zegevieren over het sterke.

Van eigenbelang naar manipulatie

Dit uitgangspunt had een fundament in zijn moreel en kentheoretisch relativisme, bekend van zijn beroemde homo mensura stelling: ‘de mens is de maat van alle dingen.’ Elke mening is waar voor degene die deze mening erop na houdt, zowel individueel als collectief. Dat wil echter niet zeggen dat alle meningen even nuttig zijn, en zoals het de kunst is van de arts om de juiste behandeling voor de patiënt te vinden, zo is het de kunst van de redenaar om het volk van de juiste wetgeving of het beste beleid te overtuigen – met als middel hiertoe de retorica.

Het contact met andere volkeren had de ogen van de Grieken geopend, toen zij bijvoorbeeld ontdekten dat incest geen taboe was voor de Egyptenaren. Sommige sofisten, zoals Antiphon en Callicles, trokken hieruit de conclusie dat moraal niet meer is dan nomos ofwel conventie, die je alleen maar hoefde te volgen in zoverre die niet strijdig was met de eisen van de natuur (physis) – waarmee met name het eigenbelang bedoeld werd. Andere sofisten, waaronder Protagoras, erkenden weliswaar het relatieve karakter van de moraal, maar meenden dat deze toch onontbeerlijk was voor een goed functionerende samenleving, en kozen daarmee partij vóórnomos en tégen physis.