Debatteren

Manipulatie in de oudheid: de sofisten

Manipulatie sofisten

Manipulatie in de oudheid der Sofisten

Etymologisch gezien is het woord manipulatie afkomstig uit het Latijn, maar de meesters van de verbale manipulatie waren Grieken: de sofisten. In de vijfde eeuw voor Christus, die als een Verlichting avant la lettrebeschouwd kan worden, brachten zij ethiek en politiek in het middelpunt van het filosofische debat.

Het ontstaan van de Sofistiek

Hoewel sophistês oorspronkelijk een neutrale term voor ‘deskundige’ was, heeft met name de felle kritiek van Plato voor de negatieve bijklank gezorgd die het woord nog steeds heeft. In zijn dialogen laat hij Socrates de pretenties van de sofisten te lijf gaan, die – aldus Plato – de moraal corrumpeerden door met retorische trucjes knollen (schijn) voor citroenen (waarheid) te verkopen. Pas in de negentiende eeuw kwam hun rehabilitatie, met name dankzij het werk van de Britse historicus Grote, die in de sofisten voorlopers van de moderne democraten en liberalen zag. Maar wat leerden deze mannen nu eigenlijk, en waar kwam deze beweging vandaan?

Het ontstaan van de sofistiek wordt meestal in verband gebracht met de ontluikende democratie – waar het politieke succes afhing van overredingskracht in de volksvergadering, zodat het belangrijkste wapen van de burger in zijn (sorry dames, alleen mannen telden mee) retorische vaardigheden gelegen was. Ook het karakter van de Griekse rechtspraak was van invloed – hier was het vooral zaak om aannemelijk te maken waarom iemand die ene misdaad juist wel of niet gepleegd zou hebben.

De invloed van natuurfilosofen

Nadat in verband met juridische processen de eerste beginselen van de retorica ontwikkeld waren op Sicilië werd al snel duidelijk dat het woord een machtig heerser is (aldus Gorgias). Ten slotte moeten we ook de invloed van de natuurfilosofen niet onderschatten, die de moed hadden om met hun naturalistische verklaringen het mythisch-religieuze wereldbeeld te “onttoveren” en daarmee de weg vrijbaanden voor rationele verklaringen van het ontstaan van samenleving, religie en moraal.

De eerste en inderdaad de beste sofist was Protagoras (490-415 v.Chr.), uit Abdera in Noord-Griekenland. Hij onderwees zijn leerlingen ‘zowel het beheer van hun eigen zaken, als het spreken en handelen in politieke aangelegenheden’, zoals hij het in Plato’s naar hem genoemde dialoog onder woorden brengt. Belangrijkste onderdeel van dit onderricht was de retorica: hij leerde dat elke zaak twee kanten heeft en dat het de kunst is om het zwakke argument te laten zegevieren over het sterke.

Van eigenbelang naar manipulatie

Dit uitgangspunt had een fundament in zijn moreel en kentheoretisch relativisme, bekend van zijn beroemde homo mensura stelling: ‘de mens is de maat van alle dingen.’ Elke mening is waar voor degene die deze mening erop na houdt, zowel individueel als collectief. Dat wil echter niet zeggen dat alle meningen even nuttig zijn, en zoals het de kunst is van de arts om de juiste behandeling voor de patiënt te vinden, zo is het de kunst van de redenaar om het volk van de juiste wetgeving of het beste beleid te overtuigen – met als middel hiertoe de retorica.

Het contact met andere volkeren had de ogen van de Grieken geopend, toen zij bijvoorbeeld ontdekten dat incest geen taboe was voor de Egyptenaren. Sommige sofisten, zoals Antiphon en Callicles, trokken hieruit de conclusie dat moraal niet meer is dan nomos ofwel conventie, die je alleen maar hoefde te volgen in zoverre die niet strijdig was met de eisen van de natuur (physis) – waarmee met name het eigenbelang bedoeld werd. Andere sofisten, waaronder Protagoras, erkenden weliswaar het relatieve karakter van de moraal, maar meenden dat deze toch onontbeerlijk was voor een goed functionerende samenleving, en kozen daarmee partij vóórnomos en tégen physis.

Met 5 tips werken aan je overtuigingskracht

Jouw verbale- én non-verbale communicatie verbeteren? Of leren welke andere stijlfiguren je kunt gebruiken in je presentatie? Begin eerst eens met de basis tips om al snel je overtuigingskracht te vergroten. Schrijf je in voor de 5 gratis overtuigtips en ontvang video’s met de meest praktische tips uit onze trainingen.

De mythe van Protagoras

Protagoras illustreerde deze positie met een briljante mythe over het ontstaan van de samenleving, waarin de arme mens – na eerst ten prooi gevallen te zijn aan de veel sterkere wilde dieren – zich ter bescherming organiseerde in samenlevingen. Helaas ontbrak de politieke deugd van de rechtvaardigheid nog, zodat de mensen nu elkáár de hersens insloegen – en bijna zou de mensheid uitgestorven zijn, tot Zeus ingreep en alle mensen deel liet hebben aan dikê (rechtvaardigheid) en aidôs (respect). Vervolgens liet Protagoras zien dat ook in zijn tijd nog iedereen voordurend bezig was om elkaar te socialiseren, door middel van opvoeding, onderwijs, wetgeving en dergelijke, om maar te zorgen voor een goed functionerende samenleving – en het enige wat hijzelf pretendeerde, was dat hij hieraan net dat beetje kon toevoegen wat iemand tot een excellente burger maakte.

Toch moest Protagoras uiteindelijk Athene ontvluchten, toen hij aangeklaagd werd omdat hij geschreven had dat ‘hij niet wist of de goden bestonden, noch hoe ze eruit zagen, omdat daarvoor het onderwerp te onduidelijk en het menselijk leven te kort was’. Op de vlucht leed deze eerste agnosticus schipbreuk en verdronk…

Manipulatie der oudheden

Protagoras’ werken zijn op enkele fragmenten na verloren gegaan, zoals ook die van de overige sofisten, maar hun prestaties op het gebied van retorica en argumentatieleer zijn verwerkt door de grote systematisator Aristoteles, die een apart werk wijdde aan de bestrijding van sofismen ofwel drogredenen. Wie meer wil weten over mannen als Protagoras, Gorgias, Hippias, Prodicus en overigen, verwijs ik naar het uitstekende werk The Sophists van Guthrie. Tevens waarschuw ik voor de niet altijd even correcte inleiding bij de Nederlandse vertaling van sofisten-fragmenten, De mens, maat van alle dingen van R. Bakker.

Tot slot nog een mooi staaltje van manipulatie: Protagoras daagde ooit eens een leerling voor het gerecht omdat deze nog niet betaald had voor zijn cursus. De afspraak was namelijk dat diezelfde leerling pas hoefde te betalen wanneer hij zijn eerste proces gewonnen had – wat bij deze geschiedde…

Gerelateerde berichten